POKA-YOKE YÖNTEMİ
Poka-yoke kavramı, Toyota Ürün Sistemi kapsamında, Shigeo Shingo tarafından fikir olarak üretilmiş ve resmen kullanılmaya başlanmıştır. Aslında, poka-yoke’nin ilk adı baka-yoke imiş. Aptal önleme, aptala engel anlamına geliyormuş. Biraz kaba bir ifade olduğunu düşünüp, poka-yoke olarak yumuşatmışlar.
Poka-Yoke yönteminin ne olduğunu anlatırken, yaygın kullanım alanları içinde kaybolmadan önce, yöntemin yaratıcısı Shigeo Shingo’yu biraz tanımazsak kendisine haksızlık etmiş oluruz. Dr. Shingo, Japonya’nın Saga şehrinde 1909 yılında doğdu ve 1930 da Yamanashi Teknik Koleji'nde Makine Mühendisliği bölümünü bitirdi. Tayvan’daki Taipei Railway fabrikasında işe başladı. Burada bilimsel yöneticilikle tanıştı.
1945'de Japon Yönetim Şirketi'nde profesyonel yönetim uzmanı oldu. Daha sonra eğitim bölümü, bilgi işlem bölümü ve Fukioko ofisinin yöneticisi oldu. 1951'de eğitim bölümü başkanı olarak istatistiksel kalite kontrol yöntemlerini uyguladı. 1954’de 300 şirketi araştırdı. 1955'de hem çalışanlar hem de tedarikçiler için, Toyota Motor Company'de endüstri mühendisi ve fabrika geliştirme eğitimiyle görevlendirildi.
1956 - 1968 boyunca Nagasaki'deki Mitsubishi Heavy Industries'de 65000 tonluk gemi omurgasını bir araya toplama zamanını 4 aydan 2 aya azaltmaktan sorumlu oldu. Bu, dünyada gemi inşasında yeni bir rekor oldu ve sistem Japonya'daki her tersaneye yayıldı.
1974'de Amerika'da Livernos Otomasyon'u ziyaret etti ve 1975'den 1979'a kadar SMED (Single Minute Exchange of Die) ve stoksuz üretim konusunda Amerikan Şirketi Federal Mogul için eğitim verdi. 1981'de Citroen deniz aşırı ilk danışman firması olmuştur.
Danışmanlığını yaptığı diğer şirketler ise Japonya'da Daihatsu, Yamaha, Mazda, Sharp, Fuji, Nippon, Hitachi, Sony ve Olympus, Fransa'da Peugeot’dur.
Shingo 14'den fazla büyük kitap yazdı. Çoğu İngilizceye ve diğer Avrupa dillerine çevrildi. Özellikle Toyota üretim sistemi kitabı çok satmıştır.
Dr. Shingo 1990 yılında vefat etmiştir.
Poka-Yoke, hatadan kaçınmak anlamına gelen Japonca bir terimdir. Poka’nın sözlük anlamı hatalar, Yoke’nin (yokeru) sözlük anlamı da kaçınmaktır. Bir poka-yoke, imalat sürecinde ekipman operatörünün hata yapmamasına yardım eden mekanizmadır. Amacı; oluşan insan hatalarına dikkat çekerek, hataları önleyerek ya da düzelterek, üründe kusur oluşmasına engel olmaktır
Daha geniş anlamda, poka-yoke, kullanıcıların yanlış kullanımlarını önlemek amacıyla, farklı kullanım şekline neden olabilecek herhangi bir ürünün tasarımı olarak da tanımlanabilir.
Poka-Yoke nasıl doğdu? 1961 de Yamada Elektrik’i ziyaret ederken Shingo, fabrikanın ürünleriyle ilgili hataları anlattı. Ürünün parçası, iki yay ile desteklenen iki itme butonlu bir switch idi. Ara sıra işçiler her butonun altına yay eklemeyi unutmaktaydılar. Bazen hata müşteriye ulaşana kadar fark edilememekteydi. Ve fabrika müşteriye bir mühendis yollamak ve switch’i parçalarına ayırıp, kayıp yayı ekledikten sonra tekrar switch’i birlestirmek zorunda kalmaktaydı. Bu durumda kayıp yay problemi hem maliyetli hem de rahatsız edici olmaktaydı. Fabrika yönetimi işçilere işlerine daha fazla dikkat için ödeme yaptı ama, çok işe yaramadı. Shingo bir çözüm önerdi ve ilk Poka Yoke aracı oluştu
Poka-yoke, bir şeylerin yanlış gidebileceği, üretim süreçlerinin herhangi bir aşamasına uyarlanabilir. Örneğin; imalat için parçaları tutan mengeneler, parçaları doğru pozisyonda tutacak şekilde ayarlanabilir veya dijital bir tezgâh, her bir parça üzerindeki nokta kaynaklarını sayabilir ve çalışanın doğru sayıda kaynak yaptığını garantiye alabilir.
Shingo, herhangi bir imalat sürecinde hataların kaçınılmaz olduğunu, ancak uygun poka-yoke uygulamasıyla, hataların kusura yol açmadan çabucak yakalanıp önlenebileceğini savunmaktadır. Kusurları kaynağında yok etmek, şirket için de hataların maliyetini azaltmak demektir.
Shigeo Shingo, toplu üretimde hata tarayan ve önleyen üç çeşit poka-yoke tanımlamıştır.
Uyarma araçları, hata yapıldığında kullanıcıya sinyal verir. Böylece kullanıcı problemi kolayca düzeltebilir. Uyarma araçları problem için kullanıcıyı uyarır fakat düzeltmeyi zorla yaptırmaz. Kontrol araçları ise, hatayı düzeltmeyi amaçlar. Kullanıcı daha en baştan hata yapmaktan alıkonur.
Biz farkında olmasak da, her gün, uyarma araçları ve kontrol araçları ile iç içe yaşarız. Kapağı açıksa, mikrodalga çalışmaz. Anahtar kontakta kaldıysa araba sinyal verir. Buzdolabının kapısı fazla açık kalırsa uyarı gelir. Emniyet kemeri takmadığımızda uyarı sinyali duyarız.
Yanda görülen oyuncak poka- yoke mantığı ile tasarlanmış ve küçük çocukları belli şekilleri belli deliklerden geçirmeye yönlendirerek, doğru yanlış kavramlarını öğretmektedir.
Yanda görülen elektrik fişi üç uçludur. Tek başına duran uç, diğerlerinden biraz daha uzundur ve prize girerken diğer iki ucun gireceği deliklerin açılmasını sağlayacak olan bir mekanizmayı iter ve ancak ondan sonra fişin enerji alacak olan uçları prize girebilir. Bu şartlarda da, küçük çocukların kapalı priz deliklerine bir şey sokup tehlike yaşamaları söz konusu olmamaktadır. (Bu arada, biz neredeyse evimizde 380 volt sanayi elektriği kullanırken - evinize bağlatmak isterseniz tek fazlı elektrikli şofben bulamazsınız- Avrupalı ve Amerikalı hatta Arap ülkeleri, evlerine 110 volttan yukarısını sokmamakta ve buna rağmen de bu tür emniyetli fişleri kullanmaktadırlar.)
Özellikle elektronik dünyasında, poka-yoke sistemine dayalı tasarımlar, sayılamayacak kadar çoktur. Resimdeki cep telefonunu bilgisayara ya da şarj cihazına bağlayan kablonun fişi ve cep telefonunun soketi mini usb adıyla üretilip, başka tür bir kablonun kullanılmasına engel olmaktadır.
Gerçi şimdi bütün klavye ve fareler usb bağlantılı oldu ama, bir zamanlar kullandıklarımız, yanda görülen soketlere girecek şekilde özel yapılır ve yanlış bağlantıyı önlemek amacıyla iki farklı renk kullanılırdı.
Yakın zamanda, HDMI dışında görüntü bağlantısı kalmayacak ama, henüz hala kullanmakta olduğumuz VGA görüntü kablolarının erkek ve dişi fişleri, resimde görüldüğü gibi, gerek şekilleri ve gerekse üzerlerindeki delik ve iğne sayısı nedeniyle, başka bir kablonun kullanılmasına imkan vermemektedir. 10 yıl öncesine kadar, seri kablo isimli kablolar vardı. Yazıcılar filan bağlanırdı bu kablo ile. Fişlerinin enleri VGA fişlerine eşitti ama şekilleri ve delik sayıları ve yerleşimi farklıydı. Buna rağmen, VGA fişleri seri kablo girişine zorla sokup ta “Monitörüm çalışmıyor” diye servis çağıran olurdu. Gerçi seri bağlantı, şimdiki USB bağlantı ile kıyaslandığında çok çok yavaştı ama yine de bu karışıklığa neden olduğu için artık kullanılmıyor olması da, bir poka-yoke iyileştirmesidir diyebiliriz.
Yukarıdaki, bir dizüstü bilgisayarının yan kısmının resmine bakarsak, poka-yoke felsefesiyle tasarlanmış birçok cihaz girişini bir arada görebiliriz. Birbirine çok benzeyen telefon kablosuyla data kablosu fişlerinin bile, ölçüleri farklı olduğundan, birbirlerinin yerine kullanılmaları mümkün değildir. Gerçi telefon kablosunun fişi data kablosunun girişine sığmaktadır ama, gevşek kaldığını kullanıcı rahatça hisseder. Büyük ihtimal bu iki kablo için de, birbirinden daha farklı fiş ve soketler çok yakında tasarlanacaktır.
Poka-Yoke felsefesinin kullanım alanları saymakla bitmez. Hataları en baştan önlemeyi amaçlayan çok güzel bir felsefe. Bence; bu felsefenin ürünlerini sadece üretim sektöründen beklemek yerine, yaşamımızın basit gibi görünen her kısmına kendimiz de uygulamalıyız.
Emin İPEK - 20 Nisan 2011
Poka-Yoke yönteminin ne olduğunu anlatırken, yaygın kullanım alanları içinde kaybolmadan önce, yöntemin yaratıcısı Shigeo Shingo’yu biraz tanımazsak kendisine haksızlık etmiş oluruz. Dr. Shingo, Japonya’nın Saga şehrinde 1909 yılında doğdu ve 1930 da Yamanashi Teknik Koleji'nde Makine Mühendisliği bölümünü bitirdi. Tayvan’daki Taipei Railway fabrikasında işe başladı. Burada bilimsel yöneticilikle tanıştı.
1945'de Japon Yönetim Şirketi'nde profesyonel yönetim uzmanı oldu. Daha sonra eğitim bölümü, bilgi işlem bölümü ve Fukioko ofisinin yöneticisi oldu. 1951'de eğitim bölümü başkanı olarak istatistiksel kalite kontrol yöntemlerini uyguladı. 1954’de 300 şirketi araştırdı. 1955'de hem çalışanlar hem de tedarikçiler için, Toyota Motor Company'de endüstri mühendisi ve fabrika geliştirme eğitimiyle görevlendirildi.1956 - 1968 boyunca Nagasaki'deki Mitsubishi Heavy Industries'de 65000 tonluk gemi omurgasını bir araya toplama zamanını 4 aydan 2 aya azaltmaktan sorumlu oldu. Bu, dünyada gemi inşasında yeni bir rekor oldu ve sistem Japonya'daki her tersaneye yayıldı.
1974'de Amerika'da Livernos Otomasyon'u ziyaret etti ve 1975'den 1979'a kadar SMED (Single Minute Exchange of Die) ve stoksuz üretim konusunda Amerikan Şirketi Federal Mogul için eğitim verdi. 1981'de Citroen deniz aşırı ilk danışman firması olmuştur.
Danışmanlığını yaptığı diğer şirketler ise Japonya'da Daihatsu, Yamaha, Mazda, Sharp, Fuji, Nippon, Hitachi, Sony ve Olympus, Fransa'da Peugeot’dur.
Shingo 14'den fazla büyük kitap yazdı. Çoğu İngilizceye ve diğer Avrupa dillerine çevrildi. Özellikle Toyota üretim sistemi kitabı çok satmıştır.
Dr. Shingo 1990 yılında vefat etmiştir.
Poka-Yoke, hatadan kaçınmak anlamına gelen Japonca bir terimdir. Poka’nın sözlük anlamı hatalar, Yoke’nin (yokeru) sözlük anlamı da kaçınmaktır. Bir poka-yoke, imalat sürecinde ekipman operatörünün hata yapmamasına yardım eden mekanizmadır. Amacı; oluşan insan hatalarına dikkat çekerek, hataları önleyerek ya da düzelterek, üründe kusur oluşmasına engel olmaktır
Daha geniş anlamda, poka-yoke, kullanıcıların yanlış kullanımlarını önlemek amacıyla, farklı kullanım şekline neden olabilecek herhangi bir ürünün tasarımı olarak da tanımlanabilir.
Poka-Yoke nasıl doğdu? 1961 de Yamada Elektrik’i ziyaret ederken Shingo, fabrikanın ürünleriyle ilgili hataları anlattı. Ürünün parçası, iki yay ile desteklenen iki itme butonlu bir switch idi. Ara sıra işçiler her butonun altına yay eklemeyi unutmaktaydılar. Bazen hata müşteriye ulaşana kadar fark edilememekteydi. Ve fabrika müşteriye bir mühendis yollamak ve switch’i parçalarına ayırıp, kayıp yayı ekledikten sonra tekrar switch’i birlestirmek zorunda kalmaktaydı. Bu durumda kayıp yay problemi hem maliyetli hem de rahatsız edici olmaktaydı. Fabrika yönetimi işçilere işlerine daha fazla dikkat için ödeme yaptı ama, çok işe yaramadı. Shingo bir çözüm önerdi ve ilk Poka Yoke aracı oluştu
Poka-yoke, bir şeylerin yanlış gidebileceği, üretim süreçlerinin herhangi bir aşamasına uyarlanabilir. Örneğin; imalat için parçaları tutan mengeneler, parçaları doğru pozisyonda tutacak şekilde ayarlanabilir veya dijital bir tezgâh, her bir parça üzerindeki nokta kaynaklarını sayabilir ve çalışanın doğru sayıda kaynak yaptığını garantiye alabilir.
Shingo, herhangi bir imalat sürecinde hataların kaçınılmaz olduğunu, ancak uygun poka-yoke uygulamasıyla, hataların kusura yol açmadan çabucak yakalanıp önlenebileceğini savunmaktadır. Kusurları kaynağında yok etmek, şirket için de hataların maliyetini azaltmak demektir.
Shigeo Shingo, toplu üretimde hata tarayan ve önleyen üç çeşit poka-yoke tanımlamıştır.
- Ürünün şeklini, ölçüsünü, rengini ve diğer fiziksel değerlerini test ederek ürünün kusurlarını niteleyen Kontak Metod.
- Belli sayıda hareket yapılmadığında operatörü uyaran Sabit Değer Metodu.
- Sürecin tanımlanmış aşamalarının takip edilip edilmediğini yapılıp yapılmadığını belirleyen Hareket Adımı Metodu.
Uyarma araçları, hata yapıldığında kullanıcıya sinyal verir. Böylece kullanıcı problemi kolayca düzeltebilir. Uyarma araçları problem için kullanıcıyı uyarır fakat düzeltmeyi zorla yaptırmaz. Kontrol araçları ise, hatayı düzeltmeyi amaçlar. Kullanıcı daha en baştan hata yapmaktan alıkonur.
Biz farkında olmasak da, her gün, uyarma araçları ve kontrol araçları ile iç içe yaşarız. Kapağı açıksa, mikrodalga çalışmaz. Anahtar kontakta kaldıysa araba sinyal verir. Buzdolabının kapısı fazla açık kalırsa uyarı gelir. Emniyet kemeri takmadığımızda uyarı sinyali duyarız.
Yanda görülen oyuncak poka- yoke mantığı ile tasarlanmış ve küçük çocukları belli şekilleri belli deliklerden geçirmeye yönlendirerek, doğru yanlış kavramlarını öğretmektedir.Yanda görülen elektrik fişi üç uçludur. Tek başına duran uç, diğerlerinden biraz daha uzundur ve prize girerken diğer iki ucun gireceği deliklerin açılmasını sağlayacak olan bir mekanizmayı iter ve ancak ondan sonra fişin enerji alacak olan uçları prize girebilir. Bu şartlarda da, küçük çocukların kapalı priz deliklerine bir şey sokup tehlike yaşamaları söz konusu olmamaktadır. (Bu arada, biz neredeyse evimizde 380 volt sanayi elektriği kullanırken - evinize bağlatmak isterseniz tek fazlı elektrikli şofben bulamazsınız- Avrupalı ve Amerikalı hatta Arap ülkeleri, evlerine 110 volttan yukarısını sokmamakta ve buna rağmen de bu tür emniyetli fişleri kullanmaktadırlar.)
Özellikle elektronik dünyasında, poka-yoke sistemine dayalı tasarımlar, sayılamayacak kadar çoktur. Resimdeki cep telefonunu bilgisayara ya da şarj cihazına bağlayan kablonun fişi ve cep telefonunun soketi mini usb adıyla üretilip, başka tür bir kablonun kullanılmasına engel olmaktadır.Gerçi şimdi bütün klavye ve fareler usb bağlantılı oldu ama, bir zamanlar kullandıklarımız, yanda görülen soketlere girecek şekilde özel yapılır ve yanlış bağlantıyı önlemek amacıyla iki farklı renk kullanılırdı.
Yakın zamanda, HDMI dışında görüntü bağlantısı kalmayacak ama, henüz hala kullanmakta olduğumuz VGA görüntü kablolarının erkek ve dişi fişleri, resimde görüldüğü gibi, gerek şekilleri ve gerekse üzerlerindeki delik ve iğne sayısı nedeniyle, başka bir kablonun kullanılmasına imkan vermemektedir. 10 yıl öncesine kadar, seri kablo isimli kablolar vardı. Yazıcılar filan bağlanırdı bu kablo ile. Fişlerinin enleri VGA fişlerine eşitti ama şekilleri ve delik sayıları ve yerleşimi farklıydı. Buna rağmen, VGA fişleri seri kablo girişine zorla sokup ta “Monitörüm çalışmıyor” diye servis çağıran olurdu. Gerçi seri bağlantı, şimdiki USB bağlantı ile kıyaslandığında çok çok yavaştı ama yine de bu karışıklığa neden olduğu için artık kullanılmıyor olması da, bir poka-yoke iyileştirmesidir diyebiliriz.
Yukarıdaki, bir dizüstü bilgisayarının yan kısmının resmine bakarsak, poka-yoke felsefesiyle tasarlanmış birçok cihaz girişini bir arada görebiliriz. Birbirine çok benzeyen telefon kablosuyla data kablosu fişlerinin bile, ölçüleri farklı olduğundan, birbirlerinin yerine kullanılmaları mümkün değildir. Gerçi telefon kablosunun fişi data kablosunun girişine sığmaktadır ama, gevşek kaldığını kullanıcı rahatça hisseder. Büyük ihtimal bu iki kablo için de, birbirinden daha farklı fiş ve soketler çok yakında tasarlanacaktır.
Poka-Yoke felsefesinin kullanım alanları saymakla bitmez. Hataları en baştan önlemeyi amaçlayan çok güzel bir felsefe. Bence; bu felsefenin ürünlerini sadece üretim sektöründen beklemek yerine, yaşamımızın basit gibi görünen her kısmına kendimiz de uygulamalıyız.
Emin İPEK - 20 Nisan 2011
Comments
Post a Comment